بحران حیرت در دوره غیبت
آسیب‌پذیران از این حیرت را که در دوره غیبت رخ می‌دهد، در وهله اوّل باید
شیعیان بدانیم؛ زیرا بقیه دچار حیرت ناشی از شناخت امام زمان(ع) خود
نمی‌شوند. البتّه آنها در آخرالزّمان و سال‌های منتهی به ظهور، به شدّت از
گمراهی و پیدا نکردن راه درست زندگی در رنج و عذابند و دچار تحیّر و
سردرگمی خواهند بود؛ بی‌آنکه بدانند درمانشان با شناخت و پیروی از امام
زمان(عج) است.
واژه حیرت به معنای سرگردانی از ریشه «ح‌ی‌ر» است. از این ریشه، در «قرآن
کریم» تنها واژه «حیران» و در «آیه 71 سوره انعام» آمده است. در روایات،
مشتقّات مختلفی از ریشه یادشده و با مفهوم سرگردانی به کار رفته است. در
این مجموعه، در برخی روایات، از دوره غیبت امام زمان(عج) با تعبیر حیرت یاد
شده است. این روایات از معصومانی است که پیش از تولّد امام زمان(عج)، پا
در عرصه حیات گذاشته بودند. با بررسی گزارش‌های تاریخی، می‌توان میزان
تطبیق این عنوان با ویژگی‌های آن دوره، ابعاد و علل و بروز بحران یادشده را
سنجید.
روایاتی که از این موضوع سخن به میان آورده‌اند، گاه از تعبیر
حیرت استفاده کرده‌اند، گاه از ابتلائات و آزمون‌های مردمان این دوره پرده
برداشته‌اند و گاه از نتایج این حیرت و ریزش‌های افراد خبر داده‌اند.
سابقه حیرت نسبت به امامان قبل(ع) و واکنش به آن
موضوع
حیرت و سرگردانی در شناخت امام زمان(عج) موضوع تازه‌ای نیست و در زمان
حیات ائمّه(ع) سابقه داشته است. اوج این سرگردانی را در پی شهادت امام
کاظم(ع) و ظهور جریان واقفیّه می‌توان دید. البتّه اختلافات و مشکلاتی را
که در تعیین امام بعد، با وفات اسماعیل در زمان امام صادق(ع) و سیّدمحمّد
در زمان امام هادی(ع) رخ داده بود، نیز می‌توان به این حیرت‌ها ضمیمه نمود؛
زیرا پیش فرض افراد مبتلا به سرگردانی این بوده که فرزند ارشد امام، امام
بعدی خواهد بود و با وفات این دو، آن قاعده به هم خورده و قائلان به آن، به
دنبال توجیه و تفسیر شرایط تازه می‌افتادند.
امام صادق(ع) برای صیانت
از جان امام بعد از خود، به پنج نفر، از جمله منصور، خلیفه وقت عبّاسی،
امام کاظم(ع)، مادر و یکی دیگر از فرزندان خود وصیّت کرد. علاوه بر آن، در
حرکتی آموزشی، نمایشی، بزرگان اصحاب امام(ع)، مانند زراره نسبت به امام
بعدی اظهار بی‌اطّلاعی کردند و سپس با آزمون و بررسی گزینه‌های محتمل،
امامت شیعیان را نهایتاً به امام کاظم(ع) رهنمون شدند. این روش را باید
اقتباس از روش قرآنی حضرت ابراهیم(ع) دانست. در «آیات 76 تا79 سوره انعام»
با همین روش، پس از اثبات فناپذیری و غروب ستارگان و ماه و خورشید به آنان
فرمود:
«إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذی فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْارْضَ حَنیفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِکینَ؛
من از روی اخلاص، پاکدلانه روی خود را به سوی کسی گردانیدم که آسمان ها و زمین را پدید آورده است و من از مشرکان نیستم.»
بیّنه
یا شاخصی که امامان برای اثبات امامت خود به پرسشگران نشان می‌دادند،
عبارت بود از پاسخ به سؤالات و خبر از امور پنهانی؛ مانند نیّت‌های افراد،
محتویات نامه‌ها و کیسه‌های پول بدون باز کردن آنها و مواردی از این دست.
معمولاً این‌گونه گزارش‌ها، محتوای آثاری را تشکیل می‌دهد که با عناوینی،
مانند معاجز، مدینه المعاجز و... نام‌گذاری شده‌اند.
عصر حیرت
برخی روایات، دوره غیبت امام زمان(عج) را دوره حیرت نامیده‌اند و شدّت و
میزان این حیرت، در مقاطع مختلف عصر غیبت، نوسان داشته است. با بررسی
گزارش‌های تاریخی و روایات، می‌توان اوج حیرت را در آغاز و فرجام غیبت و از
همه شدیدتر در آستانه ظهور امام عصر(ع) دانست. به عبارت دیگر، دوره غیبت
را باید به سه مقطع تقسیم کرد:
1. حیرت نخست: آغازین ایّام غیبت که باعث ظهور فرق مختلف شیعه شد؛
2. دوره میانی: افراد به مرور دچار ریزش می‌شوند و رویش‌ها، به مراتب بیش از ریزش‌هاست و از این‌رو، چندان حیرت به چشم نمی‌آید؛
3.
حیرت دوم: آستانه ظهور و آخرین ماه‌ها و سال‌های غیبت امام زمان(عج)؛ این
دوره حیرتی به مراتب شدیدتر از دوره نخست رخ می‌دهد و بسیاری دچار آسیب‌های
کلّی یا جزیی خواهند شد.
با توجّه به اینکه منشأ حیرت، غیبت امام
زمان(عج) است، باید دوره ظهور آن را در طول غیبت ایشان، اعمّ از صغرا و
کبرا در نظر بگیریم. البتّه در طول قرون مختلف غیبت امام زمان(عج)، این
حیرت شدّت و ضعف‌هایی داشته است. آن‌گونه که از روایات و گزارش‌های تاریخی
برمی‌آید، در مقاطع آغاز و پایان آن، بیشترین شدّت حیرت را شاهد هستیم.
مرحوم نعمانی در توصیف شرایط دوره خود می‌نویسد:
کدام حیرانی از این
حیرت بالاتر است که مردم بسیار و گروه فراوانی از زیر بار این امر در رفته و
به جز اندکی بر آن باقی نمانده‌اند؛ زیرا مردم به شکّ افتادهاند و
یقینشان ضعیف گشته و کمتر کسی است که ثابت قدم مانده باشد بر گرفتاری سختی
که از برای افراد مخلص و بردبار و ثابت قدم و راسخان در علم آل محمّد(ص)
پیش آمده است. آنانی که همین حدیث‌ها را روایت کرده‌اند و به مقصود ائمّه
در این روایات آشنا هستند و معناهائی را که اشاره فرمودهاند، درک می‌کنند،
کسانی که خداوند، نعمت ثبات قدم به آنان ارزانی داشته و آنان را با یقین
سرافراز فرموده است و سپاس خدایی را که پروردگار جهانیان است.
منشأ و گستره حیرت
حیرت بیان شده در روایات، ناشی از
غیبت امام زمان(عج) است. افراد به سبب غیبت امام دوازدهم و ندیدن ایشان
برای مدّت طولانی، نسبت به اصل وجود امام زمان(عج) دچار تردید می‌شوند.
غیبت امام دوازدهم شیعیان(ع) که در سال 260 هـ .ق. پس از شهادت امام
عسکری(ع) آغاز شد، تحوّلی جدید در جامعه شیعه بود که آن را با وضعیتی جدید و
نه چندان به سامان، روبه‌روساخت؛ به طوری‌که تا مدّتی، دست کم بخش عمده‌ای
از جامعه شیعه را دچار حیرت و سردرگمی کرد. برای درک وضعیت دشوار پیش آمده
در ابتدای غیبت، تنها توجّه به این نکته کافی است که پس از شهادت امام
عسکری(ع) و آغاز غیبت امام دوازدهم(ع)، شیعه امامیه به طور بی‌سابقه‌ای،
دچار انشعابات فرقه‌ای گردید؛ به گونه‌ای که‌بنا به نقل‌های گوناگون، به
دوازده تا بیست فرقه تقسیم شدند که هریک در موضوع امامت و جانشینی امام
عسکری(ع) عقیده خاصّی را ابراز می‌کردند.
این تردید به همین‌جا خاتمه
نمی‌یابد و فرد با تردید در وجود امام زمان(عج)، در صحّت و صدق روایات بیان
شده درباره ایشان دچار تردید می‌شود. در مرحله بعد از تردید درباره روایات
مهدوی، وی به اعتبار باقی روایات مشکوک می‌شود و با تردید درباره آنها،
نهایتاً نسبت به بقیه معصومان(ع) مسیر انکار را در پیش می‌گیرد. برخی ممکن
است در این منزل، به تغییر مذهب اکتفا کنند و برخی پا را فراتر نهاده، دین
خود را تغییر می‌دهند و حتّی به طور کلّی دین‌داری را ترک می‌کنند.
مراتب حیرت
بزرگان شیعه با هدایت‌های مستقیم و
غیرمستقیم امام عصر(ع)، چنان عنان شیعیان را به دست گرفتند که از مجموع
تمام فرق به وجود آمده، تنها اثناعشریّه باقی ماند. مراتب حیرت پس از آن
را می‌توان چنین فهرست نمود:
1. حیرت در شناخت امام زمان(عج)؛
2. حیرت در شناسایی مصداق امام زمان(عج)؛
3. حیرت در پاسخ به شبهات؛
4. حیرت در یافتن حکم واقعی مسائل شرعی؛
5. حیرت عاشقان امام عصر(ع).
مراتب
سه گانه نخست را تا حدّ زیادی با مطالعه آثار اعتقادی و کلامی می‌توان
برطرف نمود. در مرتبه چهارم، با تلاش فقها تا حدّی از حیرت کاسته می‌شود؛
امّا تعدّد آرای میان فقها و مجتهدان، به خوبی گویای آن است که این حیرت به
طور کامل برطرف نشده است. حیرت عاشقان و دلدادگان امام زمان(عج) نیز با
درک محضر ایشان تسکین پیدا می‌کند. برخی از افراد که در منابع، از آنان با
تعبیر تشرّف یافتگان یاد می‌شود، به چنین سعادتی نائل آمده‌اند.
